3.2.3 Therapeutische behandeling van het embryo

PGD kan ook worden toegepast om embryo’s met genetische afwijkingen op te sporen en vervolgens te behandelen. In principe is elke therapeutische ingreep met het doel een aandoening te genezen of wanneer dit niet mogelijk is de kwaliteit van leven te vergroten moreel aanvaardbaar (zie Hoofdstuk II.5.1). Wel moet echter zorgvuldig worden afgewogen of de potentiële risico’s van de ingreep in verhouding staan tot het beoogde doel. Dit is met name van belang omdat het ingrijpen plaatsvindt in de vroegste stadia van de menselijke ontwikkeling, waarbij zelfs minimale aanpassingen ingrijpende gevolgen kunnen hebben voor de vorming van embryonale structuren.

De introductie van CRISPR-Cas9 (Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats) in de jaren 2010, een revolutionaire techniek voor het bewerken van genen, maakte het voor het eerst mogelijk om menselijke embryo’s genetisch te bewerken op een precieze en doelgerichte manier te bewerken op een eenvoudige en goedkope manier [8: H. Ledford. Alternative CRISPR system could improve genome editing. Nature News, 2015, September 2015.] (zie ook hoofdstuk II). In 2015 meldden wetenschappers uit China de eerste experimenten waarbij CRISPR werd gebruikt om menselijke embryo’s genetisch te bewerken, hoewel deze experimenten controversieel waren en ethische bezorgdheid opriepen. [9: P. Liang, Y. Xu, X. Zhang, C. Ding, R. Huang, Z. Zhang, J. Lv, X. Xie, Y. Chen, Y. Li, Y. Sun, Y. Bai, Z. Songyang, W. Ma, C. Zhou and J. Huang. CRISPR/Cas9-mediated gene editing in human tripronuclear zygotes. Protein Cell. 20150418 ed., 2015, 6, 5, 363-372, https://doi.org/10.1007/s13238-015-0153-5.]

Parallel aan de ontdekking van CRISPR-Cas9 is er uitgebreid onderzoek gedaan naar de toepassing ervan voor de genetische modificatie van menselijke embryo’s, met een nadruk op de technische haalbaarheid en de potentiële gevolgen voor zowel het individu als toekomstige generaties [10: P. Liang, Y. Xu, X. Zhang, C. Ding, R. Huang, Z. Zhang, J. Lv, X. Xie, Y. Chen, Y. Li, Y. Sun, Y. Bai, Z. Songyang, W. Ma, C. Zhou and J. Huang. CRISPR/Cas9-mediated gene editing in human tripronuclear zygotes. Protein Cell. 20150418 ed., 2015, 6, 5, 363-372, https://doi.org/10.1007/s13238-015-0153-5.] [11: C. Gyngell, T. Douglas and J. Savulescu. The Ethics of Germline Gene Editing. J Appl Philos. 20161109 ed 2017, 34, 498-513 doi:10.1111/japp.12249.] [12: A. Plaza Reyes and F. Lanner. Towards a CRISPR view of early human development: applications, limitations and ethical concerns of genome editing in human embryos. Development 2017, 144, 3-7 doi:10.1242/dev.139683.] [13: L. Wiley, M. Cheek, E. LaFar, X. Ma, J. Sekowski, N. Tanguturi and A. Iltis. The Ethics of Human Embryo Editing via CRISPR-Cas9 Technology: A Systematic Review of Ethical Arguments, Reasons, and Concerns. HEC Forum. 20240920 ed 2024 doi:10.1007/s10730-024-09538-1.]. De meeste van deze studies benadrukken dat, hoewel de technologie enorme potentiële voordelen biedt, het gebruik ervan voor menselijke kiembaanmodificatie nog vele technische uitdagingen kent.

Vanwege de inherente risico’s en technische beperkingen is de toepassing van CRISPR-Cas9 op menselijke embryo’s overal wettelijk verboden [14: United Nations Human Rights. Universal Declaration on the Human Genome and Human Rights. 1997, 11 november 1997.] [15: De Minister van Buitenlandse Zaken. Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de waardigheid van het menselijk wezen met betrekking tot de toepassing van de biologie en de geneeskunde: Verdrag inzake de rechten van de mens en de biogeneeskunde; Oviedo, 4 april 1997. Tractatenblad van het Koninkrijk der Nederlanden, 1999, 58, 2, 1-16.] [16: M. Araki and T. Ishii. International regulatory landscape and integration of corrective genome editing into in vitro fertilization. Reprod Biol Endocrinol. 20141124 ed., 2014, 12, 108, https://doi.org/10.1186/1477-7827-12-108.]. Toch claimen Chinese onderzoekers dat zij als eersten het genetisch materiaal van menselijke embryo’s met succes hebben gemodificeerd. In november 2018 kondigde de Chinese wetenschapper He Jiankui hij met behulp van CRISPR-Cas9 het CCR5-gen van menselijke embryo’s had gemodificeerd om die resistent te maken tegen HIV, wat resulteerde in de geboorte van een genetisch aangepaste tweeling. Dit heeft tot grote verontwaardig geleid bij de wetenschappelijk gemeenschap. [17: D. Cyranoski and H. Ledford. Genome-edited baby claim provokes international outcry. Nature, 2018, 563, 7733, 607-608, https://doi.org/10.1038/d41586-018-07545-0.] [18: Y. Ma, L. Zhang and C. Qin. The first genetically gene-edited babies: It’s “irresponsible and too early”. Animal Model Exp Med. 20190111 ed., 2019, 2, 1, 1-4, https://doi.org/10.1002/ame2.12052.]. He Jiankui werd zwaar bekritiseerd en in 2019 veroordeeld tot drie jaar gevangenisstraf voor het illegaal uitvoeren van de genetische modificaties.

De ethische aspecten van genetische modificatie van kiembaan zijn complex en onderwerp van debatten wereldwijd. (zie ook Hoofdstuk II.5 Genetische modificatie). Ten eerste kan kiembaanmodificatie uitsluitend worden toegepast op embryo’s die via IVF zijn verwekt, wat moreel problematisch kan zijn, zelfs wanneer het doel op zichzelf als legitiem kan worden beschouwd, namelijk het genezen van ziekten en het verminderen van het aantal embryo’s dat wordt vernietigd vanwege genetische defecten na PGD of prenataal onderzoek met abortus provocatus als gevolg. Door de nog aanwezig technische beperkingen van de technologie zoals onbedoelde genetische veranderingen (off-target effecten) moeten gemodificeerde embryo’s voor terugplaatsing eerst via PGD op mogelijke fouten gecontroleerd zouden moeten worden waardoor dit morele argumenten dat naar voren wordt gebracht als rechtvaardiging van deze technologie niet wordt behaald.

Aangezien de technologie nog in een vroeg ontwikkelingsstadium verkeert zijn de (lange termijn) gevolgen en risico’s van het bewerken van het embryonale DNA voor het kind zijn nog onduidelijk en moeilijk te voorspellen. Dit mede omdat de relatie tussen genetische defecten en de klinische symptomen van veel aandoeningen vaak onbekend is (kim et al. 2015). In het geval van genetische modificatie van embryo’s wordt de verandering aan het menselijk genoom doorgegeven aan volgende generaties. Hierdoor moeten ook de risico’ s voor toekomstige generaties en de mogelijke gevolgen voor het menselijke genoom in de ethische beoordeling worden meegenomen. [19: J.A. Doudna and S.H. Sternberg. Opinion: Should we use gene editing to produce disease-free babies? A scientist who helped discover CRISPR weighs in. IdeasTedcom, 2017, 22-8-2017.] [20: E. Lanphier, F. Urnov, S.E. Haecker, M. Werner and J. Smolenski. Don’t edit the human germ line. Nature, 2015, 519, 7544, 410-411, https://doi.org/10.1038/519410a.]

Maar ook in het – meest waarschijnlijk- geval dat de genetische modificatie van embryo’s op een effectieve en veilige manier kan worden gedaan, blijft het ethische vraagstuk naar de grenzen van deze technologie. In theorie zou CRISPR/Cas 9 naast het elimineren van genetische ziekten ook kunnen worden gebruikt om de menselijke natuur te verbeteren door de intelligentie of uiterlijk of fysieke capaciteiten te vergroten of het proces van veroudering te vertragen. (.Janssens 2016). Sommige beschouwen deze toepassingen als een uitbreiding van de mogelijkheden die ouders al hebben om de eigenschapen van hun kinderen te kiezen. [21: F. Fukuyama. Our Posthuman Future: Consequences of the Biotechnology Revolution. New York: Farrar, Straus, and Giroux, 2002.] [22: J. Habermas. The Future of Human Nature. Cambridge: Polity Press, 2003.] [23: M.H.N. Schermer. Van genezen naar verbeteren. Rotterdam: Oratiereeks Erasmus Medisch Centrum, 2012.]. Het verbeteren van de menselijk eigenschappen (enhancement) is een uiting van een transhumanistische mentaliteit die steunt op een wetenschappelijk, materialistisch en atheïstisch wereldbeeld van de mens die God als Schepper afwijst. [24: R. Sarah and N. Diat. Het wordt avond, de dag loopt ten einde. ’s-Hertogenbosh: Uitgeverij Betsaida.].

Embryo’s kunnen zelf geen toestemming geven voor de genetische ingrepen wat vragen oproept over de autonomie van toekomstige individuen en wie het recht heeft om beslissingen te nemen over hun genetische samenstelling. [25: F. Collins. Statement on NIH funding of research using gene‐editing technologies in human embryos. 2015.]

Tegenstanders van kiembaanmodificatie argumenteren dat het aanpassen van de menselijke genetica een ethische grens die niet overschreden mag worden omdat dergelijke modificaties de integriteit van de menselijke soort kunnen ondermijnen en de menselijke diversiteit in gevaar zou brengen. [26: Nuffield Council on Bioethics. Genome Editing and Human Reproduction: social and ethical issues. London: Nuffield Council on Bioethics, 2018.] [27: C. Gyngell and T. Douglas. Stocking the genetic supermarket: reproductive genetic technologies and collective action problems. Bioethics. 20140411 ed., 2015, 29, 4, 241-250, https://doi.org/10.1111/bioe.12098.] [28: N.A. Garrison, K.B. Brothers, A.J. Goldenberg and J.A. Lynch. Genomic Contextualism: Shifting the Rhetoric of Genetic Exceptionalism. Am J Bioeth, 2019, 19, 1, 51-63, https://doi.org/10.1080/15265161.2018.1544304.]