Xenotransplantatie betreft het transplanteren van een orgaan of weefsel van een bepaalde diersoort naar een andere diersoort of naar de mens. Het is met name in de belangstelling gekomen vanwege het tekort aan menselijke donororganen. In Nederland is xenotransplantatie van dier naar mens verboden, [1: Wet van 24 oktober 1997, houdende regels betreffende bijzondere verrichtingen op het gebied van de gezondheidszorg (Wet op bijzondere medische verrichtingen). Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, 1997, 515.] alhoewel de minister van VWS wel van mening is dat de wet ruimte biedt voor klinisch onderzoek. [2: M. Helder and C. van Ooijen. Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (XVI) voor het jaar 2024. Tweede Kamer der Staten Generaal,, 2024, Vergaderjaar 2023–2024, 36 410 XVI, nr. 35, 1-30.] In een verkennende dialoog lijkt er wel draagvlak onder de Nederlandse bevolking xenotransplantatie onder voorwaarden verder te onderzoeken om het uiteindelijk wel toe te laten. [3: Y.E. Willems, I.S. Pirson, J. Gouman and J. Verhoef. Het dier als donor – Een maatschappelijke dialoog over het gebruiken van dieren voor orgaantransplantatie bij de mens. Den Haag: Rathenau Instituut, 2022.]

Aan het einde van de 20ste eeuw was er groot enthousiasme, met name vanwege enkele successen die bij mensen werden geboekt met xenotransplantatie: een chimpansee-nier werd pas na negen maanden afgestoten, een bavianenhart bij een mensenbaby na een paar weken. [4: D.K. Cooper. A brief history of cross-species organ transplantation. Proc (Bayl Univ Med Cent), 2012, 25, 1, 49-57, https://doi.org/10.1080/08998280.2012.11928783.] In het algemeen waren de successen beperkt en was het enthousiasme aan het begin van de 21e eeuw veel minder groot [5: G. Blancho. Editorial xenotransplantation. Curr Opin Organ Transplant. 2009/03/21 ed., 2009, 14, 2, 147, https://doi.org/10.1097/MOT.0b013e3283292595.]. Met name de expositie van immunogene antigenen op het dierlijke donorweefsel bleek meer afstotingsreacties op te roepen dan gehoopt. Ook bleken deze afstotingsreacties minder eenvoudig te beïnvloeden dan wanneer de organen van menselijk donoren afkomstig zijn. Het onder controle krijgen van dit probleem was wel een voorwaarde om een bruikbare overleving van het transplantaat te verkrijgen. De gekozen oplossingsrichting betrof de genetische modificatie van de donoren, veelal varkens [6: D.K.C. Cooper, R. Gaston, D. Eckhoff, J. Ladowski, T. Yamamoto, L. Wang, H. Iwase, H. Hara, M. Tector and A.J. Tector. Xenotransplantation-the current status and prospects. Br Med Bull. 2017/12/12 ed., 2018, 125, 1, 5-14, https://doi.org/10.1093/bmb/ldx043.]. Genetische modificatie is sinds 2014 eenvoudiger door de introductie van de CRISPR-cas9 techniek. Alhoewel de eerste successen van xenotransplantatie bij mensen werden verwacht bij transplantatie van genetisch gemodificeerde cellen afkomstig uit de eilandjes van Langerhans van varkens, [7: D.K.C. Cooper, R. Gaston, D. Eckhoff, J. Ladowski, T. Yamamoto, L. Wang, H. Iwase, H. Hara, M. Tector and A.J. Tector. Xenotransplantation-the current status and prospects. Br Med Bull. 2017/12/12 ed., 2018, 125, 1, 5-14, https://doi.org/10.1093/bmb/ldx043.] ontving in 2022 een man in Maryland (Verenigde Staten) een hart van een gekloneerd varken waarin 10 genen waren gemodificeerd. In 2023 volgde een tweede harttransplantatie met een hart van een varken met dezelfde genetische modificaties. [8: B.P. Griffith, C.E. Goerlich, A.K. Singh, M. Rothblatt, C.L. Lau, A. Shah, M. Lorber, A. Grazioli, K.K. Saharia, S.N. Hong, S.M. Joseph, D. Ayares and M.M. Mohiuddin. Genetically Modified Porcine-to-Human Cardiac Xenotransplantation. N Engl J Med. 2022/06/23 ed., 2022, 387, 1, 35-44, https://doi.org/10.1056/NEJMoa2201422.] Het aanvankelijk beloop bij beiden was voorspoedig. Na 49 dagen ontstond bij de eerste ontvanger een ernstige verdikking van de hartspier; 60 dagen na de transplantatie overleed de patiënt. Bij obductie werd necrose (dood) van hartspiercellen gezien. De oorzaak hiervoor was multifactorieel: rejectie (afstoting), een immuunreactie op de toegediende menselijk immunoglobulines en activatie van varkens-CMV-virus. [9: M.M. Mohiuddin, A.K. Singh, L. Scobie, C.E. Goerlich, A. Grazioli, K. Saharia, C. Crossan, A. Burke, C. Drachenberg, C. Oguz, T. Zhang, B. Lewis, A. Hershfeld, F. Sentz, I. Tatarov, S. Mudd, G. Braileanu, K. Rice, J.F. Paolini, K. Bondensgaard, T. Vaught, K. Kuravi, L. Sorrells, A. Dandro, D. Ayares, C. Lau and B.P. Griffith. Graft dysfunction in compassionate use of genetically engineered pig-to-human cardiac xenotransplantation: a case report. Lancet. 20230629 ed., 2023, 402, 10399, 397-410, https://doi.org/10.1016/S0140-6736(23)00775-4.] De analyse van de tweede harttransplantatie volgt nog.

Het lukte in 2023 eveneens een nier van dezelfde genetisch gemodificeerde varkenssoort een week goed te laten functioneren in een hersendode patiënt met nierinsufficiëntie. Na een week werd de ondersteuning (o.a. beademing) van de hersendode patiënt gestaakt. De getransplanteerde nier functioneerde op dat moment zeer goed en er waren ook onder de microscoop geen tekenen van afstoting zichtbaar. [10: J.E. Locke, V. Kumar, D. Anderson and P.M. Porrett. Normal Graft Function After Pig-to-Human Kidney Xenotransplant. JAMA Surg. 20230816 ed., 2023, https://doi.org/10.1001/jamasurg.2023.2774.] Eind november 2024 werd opnieuw een nier van de genoemde genetisch gemodificeerde varkenssoort getransplanteerd, deze keer bij een dialysepatiënt waarbij het gedurende 8 jaar niet gelukt was een passende (gematchte) postmortale donornier te vinden. [11: J. Kim, K.J. Yang, J.M. Stern, J.E. Locke and R.A. Montgomery. Gene-Edited Pig Kidney Gives Living Donor New Lease on Life. New York: NYU Langone Health, 2024, 2024, 30-12-2024.] Hoe lang deze getransplanteerde patiënt en haar varkensnier in goede conditie zullen blijven is nog onduidelijk. Dit resultaat betekent mogelijk wel dat xenotransplantatie met organen van genetische gemodificeerde dieren dichter bij bredere toepassing in mensen gekomen is.

Bij xenotransplantatie blijkt de overdracht van dierlijke virussen naar de mens een duidelijk risico [12: L. Scobie and Y. Takeuchi. Porcine endogenous retrovirus and other viruses in xenotransplantation. Curr Opin Organ Transplant. 2009/05/27 ed., 2009, 14, 2, 175-179, https://doi.org/10.1097/mot.0b013e328327984d.]. Ook ten aanzien van dit probleem hoopt men met genetische modificatie met behulp van de CRISPR-cas9 techniek verder te kunnen komen: in het DNA aanwezige virussen zouden met deze techniek uit het DNA “geknipt” kunnen worden. De in 2022 en 2023 gebruikte genetisch gemodificeerde varkens zouden het porcine endogenous retrovirus niet bij zich dragen. Wel bleek bij de eerste transplantatie met een varkenshart het varkens-CMV-virus overgedragen te worden. Dit virus minder goed behandelbaar dan de humane variant. [13: B.P. Griffith, C.E. Goerlich, A.K. Singh, M. Rothblatt, C.L. Lau, A. Shah, M. Lorber, A. Grazioli, K.K. Saharia, S.N. Hong, S.M. Joseph, D. Ayares and M.M. Mohiuddin. Genetically Modified Porcine-to-Human Cardiac Xenotransplantation. N Engl J Med. 2022/06/23 ed., 2022, 387, 1, 35-44, https://doi.org/10.1056/NEJMoa2201422.]

In 2001 wijdde de Pauselijke Academie voor het Leven een symposium aan xenotransplantatie om een aantal vragen van morele aard te beantwoorden. Hierin werd allereerst aandacht besteed aan drie antropologische en ethische kwesties die betrekking hebben op de vraag of xenotransplantatie in zichzelf een goede handeling is [14: Pontifical Academy for Life. Prospects for xenotransplantation scientific aspects and ethical considerations. Vatican City 2001.] [15: E. Sgreccia, M. Calipari and M. Lavitrano. Church backing depends on ethical use of animals. Nature 2001, 414, 687 doi:10.1038/414687d.]:

1. de aanvaardbaarheid van het ingrepen door de mens in de scheppingsorde;
2. de ethische haalbaarheid om dieren te gebruiken om de kans op overleving van mensen en hun welbevinden te verbeteren;
3. de mogelijke objectieve en subjectieve invloed die een orgaan of weefsel van dierlijke origine kan hebben op de identiteit van de menselijk ontvanger.